Türkiye'de Organoloji Çalışmaları - II

Paul Hindemith’in önerileri Atatürk’ün emri ile on iki yıldır eğitim veren Musiki Muallim Mektebi 1936 yılında Ankara Devlet Konservatuvarına dönüştürülmüş ve bu konservatuvarda bir çalgı yapım atölyesi kurulmuştur.

Almanya’dan gelen Heinz Schafrat adlı bir uzman bu atölyenin başına getirilmiştir. II. Dünya Savaşının patlak vermesiyle Schafrat, 1939 yılında ülkesine geri dönmüştür. Bu süreçte yetiştirdiği asistanları Abdullah Arseven, Necati Orbay ve Mithat Arman Schafrat’ın Almanya’ya dönmesiyle bayrağı devralmışlardır. Arseven, konservatuvar ve operada enstrüman yapım uzmanı; Orbay, Gazi Eğitim Enstitüsü Müzik Bölümü’nde akort ve onarım öğretmeni olmuştur. Çalgı yapım atölyesinin sorumluluğunu ise Mithat Arman üstlenmiştir.

Mithat Arman 1939 yılında Gazi Eğitim Enstitüsü Çalgı Yapım Atölyesini geliştirerek Çalgı Yapım Bölümü haline getirmiş ancak bölüm 1943 yılında kapatılmıştır. Bu bölüm Ankara Erkek Teknik Yüksek Öğretmen Okulu’nda açılan Çalgı Yapım Bölümü’ne devredilmiştir.

Konservatuvar ve operada enstrüman yapım uzmanı olan Arseven, 1946 yılında Çalgı Bakımı ve Onarımı adlı 24 sayfalık bir kılavuz broşür yayınlamıştır. Bu broşürde bazı çalgıların bakımı ve onarımı gibi teknik konuları ele almıştır.

1948 yılında İsmet İnönü’nün isteği üzerine ilk Türk piyanosu İbrahim Sakarya tarafından yapılmıştır. Bu piyanoya “II. Sanat Enstitüsü” adı verilmiştir. Sakarya, bir röportajında piyanonun Erkek Teknik Yüksek Öğretmen Okulu’nda sergilendiğini, yabancı misafirlerin piyanoyu maket sandıklarını ve “Bu piyano ses çıkarıyor mu?” gibi sorular sorduklarını söylemiş, “biz yaptık” demenin gururunu anlatmıştır.

Ankara Erkek Teknik Yüksek Öğretmen Okulu’na devredilen Çalgı Yapım Bölümü 1957 yılında tekrardan Ankara Devlet Konservatuvarına devredilmiştir. Bu bölümün ilk mezunlarından Bahri Yakut ve İbrahim Sakarya piyano yapımı, sonraki mezunlarından Nurettin Yalçın, Ethem Özen, Mesut Gözalan, Yunus Tarhan yaylı sazlar yapımı, Cafer Açın ise piyano yapımının yanı sıra Türk musikisi aletlerinin yapımı ve geliştirilmesi üzerine uzmanlaşmıştır.

1975 yılında İstanbul Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı kurulmuş, 1976 yılında Mithat Arman’ın öğrencisi olan Cafer Açın buraya bölüm başkanı olarak atanınca Türk Musikisi Devlet Konservatuvarı Çalgı Yapım Bölümünü kurmuştur. Öğrenciler mızraplı ve yaylı sazlar olmak üzere iki farklı ana daldan okula girip seçtikleri saz bölümüne göre her dönem değişik çalgı yapımlarını öğrenmişlerdir. Bunun yanı sıra müfredatta müzik, solfej ve kültür dersleri de bulunmaktadır. 1981 yılında Türk Mûsikisi Devlet Konservatuvarı İstanbul Teknik Üniversitesine bağlanmıştır. Böylece İTÜ, üniversite çatısı altında Türk Müziği çalgılarının imalatının öğretildiği ilk kurum olmuştur. Bu gelişme daha sonra diğer üniversitelerde kurulan çalgı yapım bölümlerine öncülük etmiştir.

1987 yılında Bahaeddin Ögel, dokuz ciltlik Türk Kültür Tarihine Giriş kitabının IX. cildini yayınlamıştır. Bu cildin konusu Türk Halk Musikisi Aletleri (Uygur'dan Osmanlılara) olmuştur. Türk toplumunu ayakta tutan şeyin kültürü olduğu mesajıyla yazılan bu eserde Türk sazları sınıflandırılmış, bu sazların kökenlerine inmeye çalışılmıştır.

Yine 1987 yılında Cafer Açın, Halk Çalgılarımızda Kullanılan Ağaçların Önemi adlı bildirisiyle organolojinin çok önemli bir parçası olan hammadde yani ağaç konusuna dikkat çekmiştir. İyi çalgılar yapacak insanlara ne kadar ihtiyaç varsa doğru ve uygun ağacın temin edilmesine de o kadar ihtiyaç vardır.

1989 yılında Ege Üniversitesi Devlet Konservatuvarı Çalgı Yapım Bölümü eğitim öğretim faaliyetlerine başlamıştır. Bölümde yaylı ve mızraplı çalgılar olmak üzere iki ana sanat dalı vardır. Şu dersler sınıf geçmek için ön koşul olarak konulmuştur: Türk Sanat Müziği Solfej ve Kuramı, Türk Halk Müziği Solfej ve Kuramı, Batı Müziği Solfej ve Kuramı ve Meslek Çalgısı dersleri, atölye dersleri. Müfredattan da görüldüğü üzere çok daha kucaklayıcı, doğu ve batıyı kucaklayan bir musiki anlayışı benimsenmiş.

Açın’ın 1994’te yayınladığı Enstrüman Bilimi: Organoloji ve 1995’te yayınladığı Organoloji 2 adlı kitabı organolojinin literatüre geçmesini ve sınırlarının çizilmesini sağlamıştır. Böylece Türkiye’de organoloji kelimesinin açık açık bir kitap kapağı olduğu görülür. Ayrıca, Açın’ın 1999’da yayınladığı Tuşlu Sazlar Tarihçesi ve Tanıtımı: Piyano Yapım ve Bakımı, 2000’de yayınladığı Bağlama Yapım Sanatı ve Sanatçıları, yine aynı yıl yayınladığı Ud Yapım Sanatı ve Sanatçıları, 2001’deki çalışması Klâsik Kemençe, Yapım Sanatı ve Sanatçıları, 2002’deki çalışması Tanbur Yapım Sanatı ve Sanatçıları, 2005’te yayınladığı Keman Yapım Sanatı ve Sanatçıları gibi çalışmaları enstrümanların kendi içlerinde bireysel olarak ele alınmaya başlandığını göstermektedir.

Açın’ın bu çalışmalarına paralel olarak 2001 yılında Necdet Kalender’in Çalgı Yapım, Bakım ve Onarım makalesinde çalgıları; telli çalgılar, nefesli çalgılar, vurmalı çalgılar, kendiliğinden ses veren çalgılar (çan), transpozeli (aktarmalı) çalgılar olmak üzere beşe ayırdığını; Cinuçen Tanrıkorur’un 2003’te yayınlanan kitabı Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi’nde ise çalgıları vurmalı, nefesli ve telli çalgılar şeklinde 3 ana başlık altında topladığı görülür. Bu sınıflandırmalar neye bakarak yapılırsa yapılsın enstrümanların sınıflandırılmaya başlanması çalgı biliminin akademik alanda kendine yer edindiğini gösterir.

KAYNAKÇA

Açın, C. (1976). Türkiye’de Musiki letleri Yapımcılığı ve Musiki Aletlerimiz, II. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Tebliğ Özetleri, İstanbul, 59-61.

Açın, C. (1994). Enstrüman Bilimi: Organoloji. İstanbul: Yenidoğan Basımevi.

Açın, C. (1995). Organoloji 2. İstanbul: Yenidoğan Basımevi.

Açın, C. (1999). Tuşlu sazlar ve tarihçesi ve tanıtımı: piyano yapım ve bakımı. İstanbul.

Açın, C. (2000). Bağlama Yapım Sanatı ve Sanatçıları. İstanbul: Emek Basımevi.

Açın, C. (2000). Ud Yapım Sanatı ve Sanatçıları. İstanbul: Emek Basımevi.

Açın, C. (2001). Klâsik Kemençe, Yapım Sanatı ve Sanatçıları. İstanbul: Emek Basımevi.

Açın, C. (2002). Tanbur Yapım Sanatı ve Sanatçıları. İstanbul: Bilgi Basımevi.

Açın, C. (2005). Keman Yapım Sanatı ve Sanatçıları. İstanbul: Bilgi Basımevi.

Akyol, A. (2013). Türkiye’de Yaylı Çalgı Yapımı Üzerine Eğitim Veren Kurumlar, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yüksek lisans tezi), Bolu.

Arseven, A. (1946). Çalgı Bakımı ve Onarımı. Ankara: CHP Yayınları.

Kalender, N. (2001). Çalgı Yapım, Bakım ve Onarımı, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1, 159-166.

Ögel, B. (1987). Türk Kültür Tarihine Giriş IX, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.

Tanrıkorur, T. (2003). Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi, İstanbul: Dergah Yayınları. 57

Tetik Işık, S., Uslu, R. (2012). “Türk Müziğinde Ağaç ve Çalgı Yapım Bibliyografyası”, Acta Turcica Tematik Türkoloji Dergisi. 2, 24-41.